Literatuur: The Cichlid Fishes. Nature’s grand experiment in evolution

door Gerard Wijnsma

Cichliden zijn niet alleen populair bij de NVC en soortgelijk gezinden. De veelheid aan interessant gedrag, soortenrijkdom en de geschiktheid voor experimenten hebben vele wetenschappers er toe verleid onderzoek aan cichliden te verrichten. Een van die wetenschappers is prof. Barlow, de schrijver van dit boek.

Veel wetenschappelijke literatuur is weinig toegankelijk, zowel qua tekst als qua beschikbaarheid. Toch is er veel interessants in te vinden. Zijn doel met dit boek was een overzicht te geven van wat de bestaande literatuur op cichlidengebied te bieden heeft. Dat is hem aardig gelukt. (Ik ben een noorderling, dus veel meer compliment krijg je niet los).

Toen ik met dit stukje in klad was begonnen, vond ik nog een recensie van hetzelfde boek door Martin Geerts. Ik ga daarom iets meer ��n op ��n vertellen wat er in het boek staat, in plaats van in te gaan op enkele anekdotes. Om meteen even duidelijk te zijn: het is geen belachelijk simpel boek, noch een boek puur gericht op aquaristiek. Ik ben/was zelf bioloog en ook ik vind in het boek genoeg leuks en interessants in om het nu in ieder geval al 2 keer gelezen te hebben. Het mooie van dit boek is dat het de biologische principes goed duidelijk maakt waarmee cichliden te maken hebben en in het algemeen een overzicht geeft wat er zoal op wetenschappelijk gebied is “gepresteerd” door het demonstreren of onderzoeken van deze principes in cichliden. Voor sommigen zal een nadeel zijn dat het boek in het Engels is. Het is echter volgens mij zeer begrijpelijk geschreven. Als men uit de voeten kan met de Engelstalige boeken van Konings, zal de tekst van Barlow ook geen probleem zijn.

Ik ga per hoofdstuk kort noemen waar het over gaat:

So what is a cichlid

Introductie over wetenschappelijke vis-systematiek en de plaats van cichliden daarin. Uitleg van de wetenschappelijke naamgeving. Welke anatomische kenmerken maken een vis een cichlide. Algemene (natuurlijke) verspreiding van cichliden. 

Jaws two

Uitleg over de manieren waarop cichliden aan hun voedsel komen en de rol van de (keel)kaken daarin. Zoals we allemaal weten eten de verschillende soorten cichliden alles van hele vissen tot fytoplankton. Een mooi verhaal vind ik (het overigens ook in andere boeken genoemde) verhaal over de continue evolutie van links/rechts aanvallende schubbeneters. Als er veel van de ��n zijn, is de ander relatief succesvol. Over een bepaalde tijdsperiode wisselen de verhoudingen daartussen voortdurend.

Plastic sex

Hoe wordt de verhouding tussen mannetjes en vrouwtjes bepaald? Het blijkt dat dit niet alleen genetisch is, maar dat (als voorbeeld is Pelvicachromis pulcher genoemd) omstandigheden als pH en dergelijke een belangrijke rol spelen. Dit geeft in principe de mogelijkheid om van geslacht te veranderen. Verwanten van cichliden in zee (Lipvissen / Labridae) doen dat ook om de mogelijke hoeveelheid nakomelingen te maximaliseren. Of dit mogelijk is in cichliden weet ikzelf eerlijk gezegd niet (wordt ook niet genoemd), in ieder geval is het geen vaste strategie.

Mating games

Monogaam is ouderwets en onproductief. Mannetjes kunnen veel meer nakomelingen hebben door hun zaad in het rond te strooien, vrouwtjes kunnen meer nakomelingen hebben door groot te worden en meer eieren te kunnen aanmaken (en de zorg zoveel mogelijk elders onder te brengen). De variatie binnen hun nageslacht (en de overlevingskans) kan worden gemaximaliseerd door met meer (of betere) mannetjes te paaien.

Behalve monogamie zijn er veel meer mogelijkheden. Harems, lekking (in de etalage, Cyprichromis), omgekeerde harems (zeldzaam maar misschien in Julidochromis). Er zijn mannetjes die zich aan de normale gang van zaken onttrekken (sneaky spawners). Veel strategie�n zijn er op gericht de ander met de (energetische) kosten te laten zitten (natuurlijk moeten de jongen wel worden grootgebracht).

O Yeah, put up your fins

Barlow gaat in op territorialiteit en agressie, zowel geritualiseerd (dreigen) als escalerend (vechten). Barlow heeft zelf veel onderzoek gedaan aan “Cichlasoma” citrinellum, de Midas cichlide. Een verschil in gewicht van 2% bleek al de uitkomst van een confrontatie te kunnen voorspellen.

Cichlid speak

Hoe drukken vissen zich uit. In de tekenfilm Finding Nemo is dat op een wat meer menselijke wijze vormgegeven, maar vissen hebben veel mogelijkheden zich uit te drukken, zoals:
– vinnen
– lichaamshouding
– kleurpatronen
– geluid (!)

Beauty is only fin deep

Wat maakt een cichlide aantrekkelijk voor een ander. Symmetrie, asymmetrie, kleur, tekening, gebouwde kraters of andere zaken? Speelt dit een rol om de “kwaliteit” van de partner te bepalen of is het gericht op het onderscheid te maken tussen soorten.

Mating gets personal

Redenerend vanuit de vis; welke beslissingen moet deze nemen om een partner te kiezen. Is het de juiste soort, sexe en is het de “beste” partner. Wat is eigenlijk de beste partner?

How gametes meet

Hoe zorg je ervoor dat de hom bij de kuit komt. Niet alleen fysiek (bevruchting in de mond bij muilbroeders, geholpen door Haplochromis eivlekken), maar vooral: hoe zorg je ervoor dat het jouw hom is, en niet dat van iemand anders. In “L” callipterus zijn er kleine mannetjes die wel bij de vrouwtjes in de schelp passen en op deze manier bevruchtingen stelen.

Family plan

Hoe groot moet je gezin worden. Ga ik veel kleine eieren leggen, of een paar grote, waarvan de jongen veel meer kans hebben groot te worden. Hoeveel moeite ga ik vervolgens in die jongen stoppen, wat is daarbij de taakverdeling, wanneer loont het om gewoon je jongen op te eten, wat voor zorg voor de larven en het gedrag van juvenielen. Het muilbroeden wordt nog ge�llustreerd met een oud Egyptisch plaatje.

Family life gets complicated

Dit hoofdstuk gaat over de meer “doordachte”, ingewikkelde strategie�n. Onderwerpen zijn bijvoorbeeld de bekende koekoeksmeerval, maar ook adoptie van larven (vrijwillig of opgedrongen passen op larven van dezelfde of zelfs andere soorten). Een mooi verhaal is het helpen van “Cichlasoma” dovi (een predator) door “Cichlasoma” nicaraguensis hun broed te beschermen. Het uiteindelijke doel dat wordt nagestreefd is een verhoogde predatie op een concurrent van “Cichlasoma” nicaraguensis voor nestplaatsen.

Cichlid factories

Gaat niet over het kweken van Tilapia voor de consumptie, maar over de evolutie van de vele soorten cichliden in de Afrikaanse meren. Wat kenmerkt de meren en waarom zijn er zoveel soorten van juist cichliden ontstaan. Barlow vertelt in een kort overzicht wat onder een soort wordt verstaan en hoe soorten ontstaan. Het relatief soortenrijkste meer telt echter maar 11 soorten, Barombi Mbo telt echter slecht 4 km2. Dit zou in een groot meer 145.000 soorten opleveren.

Fish at risk

Dit hoofdstuk gaat in op de bedreigingen voor cichliden en hun soortenrijkdom. Uiteraard wordt het Nijlbaars drama in het Victoria meer genoemd. In Malawi is een aquarium reef met verplaatste cichliden buiten hun normale gebied die daar duidelijk niet op hun plaats zijn, in de toekomst misschien nog erger door buiten hun meer gekweekt te worden?

Dit alles is gepakt in 268 pagina’s tekst en de nodige bijlagen. Ik heb mijn exemplaar via Amazon.com verkregen.